Ahlatşahlar Beyliği

Ahlatşahlar Beyliği, Sökmenliler Beyliği olarak da bilinmektedir ve 1100 ve 1207 yılları arasında ahlat merkezli olarak Van, Erciş, bargiri, Tatvan, Malazgirt, muş ve Sason civarına kadar yayılmış ve buralarda hüküm sürmüş birinci dönem bir Anadolu beyliği olarak kayıtlara geçmiştir.

Çağrı beyin 1016 ve 1021 yılları arasında yaptığı keşif gezisinden sonra bölgeye Türkmenlerin de gelmeye başladıkları bilinir. Bu keşif gezileri 1040 yılından itibaren yapılmış olmakla birlikte bu tarihten itibaren bu bölgeye yabgulu Türkmenleri gelmeye başlamıştır.

Türkmenlerin geldikleri bu bölgeden Diyarbakır ve musula kadar yayılmış oldukları tahmin edilmektedir. 1054 yılında büyük Selçuklu sultanı Tuğrul Bey bölgeye düzenlemiş olduğu seferde Van, Erciş, Adilcevaz gibi yerleri Selçuklu hakimiyetine katmıştır ve Türkmen yerleşiminin hızlanmasında önemli bir rol oynamıştır. 1071 Malazgirt savaşında bu bölge Selçuklu devleti için üs görevi görmüştür. Melikşah döneminde ise Diyarbakır’ın alınmasının ardından Diyarbakır eyaletine bağlanarak yönetilmiştir.

Ahlatşahlar Beyliğinde Kuruluş Dönemi

Azerbaycan Meliki İsmail Kutbettin’in esiri olduğu bilinen Sökmen El-Kutbî, Selçuklu sultanı berkyarukla kardeşi Muhammed tapar arasındaki saltanat mücadelesine dahil olmuştur. Bu mücadele çerçevesinde Muhammed Tapar’a hizmet ettiğinden dolayı kendisine ikta olarak verilmiş olan ahlat ve çevresinde 1100 yılında, Ahlatşahlar beyliği adı altında bir beylik kurduğu bilinir. Ayrıca, Berkyarukun ölümünden sonra tahta geçen kardeşi döneminde ise, geçmişteki hizmetlerinden dolayı sökmen beyin daha güçlü hale geldiği bilinmektedir.

Azerbaycan emiri ve Ahlatşahlar devletinin hükümdarının, emirler üzerine ilerleyen dönemlerde Musul’u işgal ettikleri ve bu işgalin başarı ile sonuçlandığı bilinmektedir. Bu başarının ardından Sökmen Bey, Diyarbakır eyaletinin en büyük kenti olan Silvan’ı beyliğine katmıştır ve bu durum sayesinde 1109 yılında bölge beylikleri arasında güçlü bir konuma gelmiştir.

Ahlatşahlar Beyliğinde Savaşlar

Ahlatşahlar beyliği hükümdarı olan sökmen bey, 1111 yılında, Azerbaycan Emiri İsmail Mevdud ‘la birlikte haçlılar yönetiminde olan Urfa ve Tilberaş Kalesini kuşatmıştır. Bu kuşatma sonrasında ise başarılı olamadıkları bilinmektedir. Sökmen Bey’in bu seferde hastalandığı da kayıtlar arasında yer almaktadır. Ahlat’a dönüş yolunda öldüğü bilinir. Sökmen Bey’in ölümünden sonra yerine oğulları ardından torunları geçmiştir. Bu dönem, Gürcüler ile çatışmalar olduğu kaydedilmiştir.

Ahlatşahlar Beyliğinde Yıkılış Süreci

Artuklular ve Musul Hâkimi olan İmameddin Zengi’nin topraklarının bazı bölümlerine el konulmuştur. Eyyubiler ile çeşitli sorunlar yaşanmış olduğu bilinir. 1185 yılında devlet beyliğinin kurucusu varis bırakamadan öldüğünden dolayı, Ahlatşahlar beyliğinde bu durum köleler döneminin başlamasına neden olmuştur. İlerleyen dönemlerde Ahlatşahlar Beyliği Eyyubi kontrolüne girdiğinden dolayı, bu durum beyliğin sonu olmuştur.

Ahlatşahlar Beyliğinde Sanat ve Mimari Gelişimi

Ahlatşahlar, sanat ve mimaride büyük bir gelişme ve ilerleme göstermişlerdir.

Ahlatlı ustalar yalnızca Ahlat ve çevresine değil bütün Anadolu’ya değerli eserler kazandırmıştır. Selçuklu dönemi eserleri arasında, türk mimarlarına ait önem arz eden kültürel eserler yer almaktadır.

Ahlat mezar taşları ise oldukça büyük bir kültürel miras olarak tanımlanabilmekle birlikte Türk taş işçiliğinin birçok örneğini göstermektedir. Ahlat ve Bitlis arasında Şahbanu Hanım tarafından yaptırılan köprü ve yollar sayesinde ticari anlamda büyük bir gelişme gösterdikleri de bilinmektedir.

Önceleri Azerbaycan’ın çeşitli kasaba ve şehirlerindeki Türkmen esnaf ve sanatkarları arasında doğduğu bilinen Ahilik, Ahlatşahlar döneminde örgüt ve hiyerarşi kazanmış olup Anadolu’ya kadar uzanmıştır.

Ahiliğin yayılması konusunda önemli girişimleri olmasının yanı sıra, ahiliğin kurucusu olarak kabul edilen kişinin de Hoy bölgesi civarında doğduğu tahmin edilmektedir. Ahlatşahlar beyliği, döneminde Anadolu’ya ve tüm ahlat çevresine önemli eserler ve esnaflık bilgileri kazandırmıştır.