Kazan Hanlığı

Kazan hanlığı Altın Orda‘nın çöküşünden sonra, Cengiz Han‘ın oğlu Cuci‘nin ulusuna bağlı Toka Temür sülalesinden Uluğ Muhammed Han tarafından bugünkü Rusya topraklarında kurulmuş olan Türk devleti olarak bilinir.

Farklı zamanlarda yaklaşık 750.000 km² alana hakimiyet kurmuştur. Ağırlık merkezi bugünkü Tataristan, Başkurdistan, Çuvaş, Mari El (Çirmişistan), Mordovya ve Udmurt (Aristan) Cumhuriyetlerinin toprakları olarak bilinir.

Kuruluş Süreci

Kazan Hanlığı kuruluş tarihi konusunda iki farklı görüş bulunmaktadır. Birinci görüşe göre hanlık, 1437 yılında Altınordu hanlarından Uluğ Muhammed Han’ın tahtının elinden alınması üzerine Saray’dan ayrılarak Kazan kentine gelmesiyle kurulmuştur.

İkinci görüşe göre ise 1445’te Uluğ Muhammed Han’ın oğlu Mahmut’un hanlığın başına geçişiyle ortaya çıkmıştır. Hanlığın kuruluş süreci 1437-1445 yılları arasında tamamlanmış ve 1445’ten itibaren bağımsız bir devlet statüsüne kavuşmuştur.

Bu bağlamda, Altınordu’nun baş kenti Saray’dan ailesi ve 3.000 kadar askeriyle ayrılmak zorunda kalan Belev’e giderek 1432’de yarlık verip knez tayin ettiği II. Vasili ’den yardım istemiştir. Ancak kendisinden gerekli yardımı alamadığı gibi düşmanca karşılanmıştır. Onunla yaptığı mücadeleden (1437-1438) galip çıkmış eski Kazan hanlığı sınırlarına gelmiştir. Bölge halkı onu sevinçle karşılamıştır, böylece Kazan Hanlığının temelleri atılmıştır.

Savaşlar ve Mücadele Süreci

Uluğ Muhammed Han, batı komşusu Moskova Knezliği ile yoğun bir mücadeleye girmiştir.

1439 tarihli seferlerinde Rusları yenen Uluğ Muhammed, 7 Temmuz 1445 tarihli Suzdal savaşında Rusları yenilgiye uğratmış, Knez II. Vasili’yi ve kardeşi Mihail’i esir etmiş ve Vasili ‘nin gözlerini kör etmiştir. Bu suretle Moskova Knezliği eskiden Altınordu Devletine olan bağlılığını bu defa Kazan Hanlığı için gösterirken, Uluğ Muhammed de Moskova‘yı daha yakın denetlemek için bu kentin yakınlarına bir hanlık kurmuş ve başına oğlu Kasım Han’ı geçirmiştir.

Türk tarihinde Kasım Hanlığı olarak kayıtlı bulunan bu devlet, Kazan Hanlığının Uluğ Muhammed’in ölümünden sonra karışıklıklara sürüklenmesi sonucunda daha ilk yıllarında Moskova’nın güdümüne girmiştir. 1486-1512 arasındaki Kırım Hanlığı nüfuzundan sonra tamamen Kazan Hanlığı ‘na karşı devlete dönüşmüştür.

Mahmut Han döneminde (1446-1464) orta İdil boyu tam bir istikrara kavuşmuş ve Kazan kenti Altınordu’nun başkenti Saray‘ı ticari önem açısından geride bırakmaya başlamıştır. Buna karşılık bu istikrarın sürmesini temin etmek adına bu dönemde Ruslarla savaştan uzak durulmuştur.

1462 yılında Moskova tahtına çıkan III. İvan, Mahmut Han’ın ölümünden sonraki taht kavgalarını fırsat bilmiş 1467 Ekim ayında Kazan hanlığı üzerine sefer düzenlemiş ve uydusu haline gelmiş Kasım Han’ı Kazan tahtına oturtmak istemiştir. Kazan Hanlığı ilerleyen Rus ordusunu 1468 yılında püskürttüğü gibi, Kazan birlikleri Moskova‘ya kadar toprakları yağmalamıştır.

Kazan-Rus İlişkileri

1469 yılında III. İvan ordusunu toplayarak bir kez daha Kazan Hanlığı üzerine yürümüş ve 1 Eylül’de Kazan‘ı tarihte ilk kez kuşatmıştır. Her ne kadar bu kuşatma başarılı olamadıysa da Ruslar Kazan’daki Rus esirlerin serbest bırakılmasını sağlayan bir barış anlaşması elde etmeyi başarmıştır.

1552’de Astrahan Hanı Kasım’ın oğlu Yadigâr, Kazan tahtına davet edilmiştir. Yadigâr’ın Kazan’a gelmesiyle halkın kendisine olan güveni artmıştır. Kazan’ın dağ tarafı Ruslara karşı ayaklanmış ve tekrar merkezle birlemiştir.

Ruslar arasında panik başlamıştır. Moskova’ya karşı sefer açan Kırım orduları Tula’ya kadar ilerlemiştir. Bu hareketler Moskova’nın Kazan’a karşı bir sefer düzenlemesine neden olmuştur. IV. İvan 150.000 asker, 150 top ve İngiliz mühendisi Butler’in kumandasındaki istihkâm kıtası ile Kazan üzerine yürümüştür.

Rus ordusu 20 Ağustos 1552’de Kazan’a ulaşarak 23 Ağustos’ta şehri kuşatmıştır. İki ay kadar süren kanlı çarpışmaların ardından 15 Ekim 1552’de Kazan yıkılmıştır. Böylece Orta İdil sahasında milâttan sonra VI. yüzyıldan beri devam etmekte olan Türk hâkimiyeti sona ermiştir.