Türkmenistan

Türkmenistan, resmî adıyla Türkmenistan Cumhuriyeti, 1991’de Sovyetler Birliği‘nin dağılışından sonra bağımsızlığını kazanan Orta Asya‘da bir devlet olarak bilinir. Türkmenistan, bağımsız Türk devletlerinden biri olup Türksoy’un üyesi olarak kaydedilmiştir. Resmî para birimi olarak Manat kullanılmaktadır. Yönetim şekli cumhuriyet olarak kaydedilmiştir. Ülke, BM, İKÖ, BDT, IMF gibi uluslararası kuruluşlara üye olmuştur.

Ülkenin Bölgesi, 13. yüzyılda Cengiz Han tarafından işgal edilmiştir. İlerleyen yüzyıllarda İran hükümdarı, Hive hanları, Buhara emirleri ve Afgan beyleri arasında tartışmalara neden olmuştur. 1868’de Ruslar, Hazar Denizi’nin doğu kıyısına çıkmışlar ve Kradsnovodsk limanını kurmuşlardır.

Türkmenistan’da İlerleme Süreci

Ekim Devrimi’nden sonra Türkmenler, geçici bir hükûmet oluşturmuş, ama Kızıl Ordu 1919’da Aşkabat’ı, 1920’de de Krasnovodsk’u işgal etmiştir. Sovyet rejimi ilan edilmiş ve Türkmenistan, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) içinde özerk bir Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olmuştur. 1924’e kadar Trans hazar bölgesi, Türkistan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti içinde yer almakla birlikte, Türkmenistan’ın günümüzdeki diğer bölgeleri de Buhara ve Hârezm Sovyet halk cumhuriyetlerine bağlı olarak bilinmekteydi.

27 Ekim 1924’te SSCB’nin merkezi yürütme komitesi, Orta Asya topraklarının sınırlarını belirleme kararı almış ve Türkmenistan, Buhara ve Hârezm cumhuriyetlerinin toprakları Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan ve Türkmenistan arasında paylaştırılmıştır.

Türkmenistan, eski Buhara ve Hârezm cumhuriyetlerinin Türkmen bölgelerini içine almış ve Sovyetler Birliği‘nin bir federal Sovyet sosyalist cumhuriyeti olmuştur.

1989’dan başlayarak SSCB’de gerçekleştirilen reformlar sonucunda SSCB’yi oluşturan diğer cumhuriyetler gibi bağımsızlığın ilan edilmiş olduğu ülkede, 27 Ekim 1990’da cumhurbaşkanlığına seçilen Sapar murat Niyazov 18 Mayıs 1992’de yeni anayasanın kabulünden sonra yapılan seçimde, yeniden cumhurbaşkanı seçilmiştir.

Türkmenistan’da Değişen Yöneticiler ve Süreç

21 Aralık 2006’da Niyazov ‘un ölümünden sonra 2007’deki seçimleri Kurbankulu Berdimuhammedov kazanmıştır ve hâlen devlet başkanlığını yürütmekte olduğu bilinmektedir.

Türkmence, Ural Altay dil grubunun Altay kolunu oluşturan batı Türkçesinin bir versiyonu olarak bilinir. Türkmenistan’da yaşayan 6 milyondan fazla Türkmen ile İran, Afganistan ve Rusya gibi ülkelerde yaşayan yaklaşık 3 milyon Türkmen tarafından halen konuşulmaktadır.

Türkmenistan içerisinde konuşulan Türkmence yazı diline sahip olduğundan ayrı bir dil olarak tanımlanmaktadır. Ancak diğer Türkmen ağızlarıyla, Oğuz boyundan olduğu için Azerbaycan Türkçesiyle ve Türkiye Türkçesiyle çok yakın sayılan akraba bir dil olarak tanımlanır. Türkmenistan’da silahlı kuvvetler, ülkenin savunma bakanlığına bağlı olarak hizmet vermektedir. Aktif personel sayısı 22.000, rezerv personel sayısı 110.000 olarak bilinir. Kendi sınır güvenliğini kendisi sağlayan bir ülkedir. Askerlik süresi 2 yıl olarak bilinir. Üniversite okuyan veya okumayan ayrımı bu konuda yapılmamaktadır. Bu durum öğrencilerin de askere alınması durumunu doğurmaktadır.

Ekonomi ve Türkmenistan

Türkmenistan 18 Mayıs 1992’de yürürlüğe konan anayasayla halen yönetilmektedir. Ülkenin kalıcı tarafsızlık beyannamesi Birleşmiş Milletler tarafından 1995’te kabul edilmiştir. Ülkede çok partili demokratik sisteme geçilmiş olmasına rağmen tek parti yönetiminden yeterince çıkılması durumu söz konusu olmamıştır.

Türkmenistan ekonomisi büyük ölçüde doğal gaz satışına ve pamuk üretimine bağlı olarak tanımlanır. Madencilik haricindeki sanayini az olduğu bilinir. Türkmenistan dünyanın en büyük dördüncü doğal gaz üreticisi durumundadır ve bu duruma istinaden üretim nedeniyle ekonomik reforma temkinli bir yaklaşım sergiler.

1998- 2002 yılları arasında doğal gaz satışında ve dış borçların çevrilmesinde zorlanmasının ardından 2004 yılında işsizlik %60 seviyesine ulaşılmıştır. 2019 yılından itibaren ülkede doğal gaz ücretli olmuştur. Doğal gaz çıkarımını ve dağıtımını bir tek devlet şirketi olarak bilinen Türkmen gaz sürdürmektedir. Kazakistan, Rusya, Afganistan ve Çin‘e uzanan doğal gaz boru hatları da bulunmaktadır ve Hazar Denizi‘nden Azerbaycan, Gürcistan ve Türkiye aracılığıyla Avrupa’ya da doğal gaz boru hattı döşenmesi projesi mevcuttur.

Petrol ise ülkede çok ucuz fiyatlara satılmakta ve alınmaktadır. Petrol çıkarım ve dağıtımını Türkmennebit adlı devlet şirketi yapmaktadır. Bunun haricinde Lukoil‘in Aşkabat‘ta bir benzin istasyonu ve Shell‘in Aşkabat ofisi vardır. Türkmenistan, dünyanın en büyük dokuzuncu pamuk üretim merkezidir. Ülkenin sulanan alanlarının yarısında pamuk olduğu bilinir.

2011 yılında, Türkmenistan 1,1 milyon ton ham pamuk üretmiş, üretilen bölgelerin başında ise Lebap ve Mary şehirleri bulunmuştur. Türkmenistan, Rusya, İran, Türkiye ve Çin başta olmak üzere pek çok ülkeye ham pamuk ihracatı yapmaktadır. Ayrıca ülke önemli bir tahıl ürünleri sağlayıcısıdır. Mary ve Balkan en gelişmiş şehirleridir.