Hive Hanlığı

Hokand hanlığı ile Buhara emirliği ile beraber Özbek üç hanlığı olarak adlandırılan Hiva hanlığı Özbek devleti olarak tarihteki yerini almıştır. Yer aldığı bölge Kazakistan, Özbekistan ile Türkmenistan’ın sınırları arasında olan Hive Hanlığı 1512 senesinden başlayarak 1920 yılına kadar varlığını devam ettirmiştir.  Yadigâr hanın soyundan gelen İl bars komutasında verilen bağımsızlık ve kurtuluş savası sonucunda kurulan Hive hanlığı bu savaşı 1506 senesinden sonra Safevi hâkimiyetine girmiş Harezmî bölgesinde yapılmıştır. İleriki dönemlerde Ürgenç şehrinin başkent olmasından önce 1557 de 1558 seneleri arasında Hive şehrinin başkent olarak anıldığı Hive hanlığında egemenlik bir süre Özbek kabilesinde yer alan reislerin eline geçmiştir.

Hive Hanlığı Geçim Kaynakları

Kalmık istilası ve yaşanan kuraklığın sebebi Hive hanlığında egemenliğin el değiştirmesindeki sebeplerin başında yer almaktadır. Karakum çölü ve Kuzey horasanda yaşam sürdüren Türkmen kabileleri de sınırına katan Hive Hanlığı 16. Yüzyılda kendi bölgesi dışında olan bu yerleri de egemenliğine almıştır. Hive hanlığının yapısını bağımsız beyliklerden oluşan bir düzene dönüştüren sebep 17. Yüzyılın başlangıç zamanlarında merkezi yönetimin egemenliği ve otoritesinin güç kaybetmesiydi. Kuzey bölgesinde yer alan sulanmaya elverişli tarım arazilerinin terk edilmesi bu dönemde şehir kültürünün yok olmaya başlaması ile görülen değişikliklerdir. Hive hanlığının buhara hanlığı paralarını kullanmasının nedeni bu dönemdeki ekonomik kalkınmanın çökmeye başlaması neticesinde kendi paralarının mümkün olmamasıdır.

Hive hanlığının karmaşa dönemi yaşaması 1717 senesinde 1. Petro’nun tahtta olduğu dönemde başında Aleksandr Bekoviç  Çerkasski’nin yer aldığı Rus askerlerini yenerken almış olduğu hasarlardır. Savaşın olumsuz etkilerinden zarara uğrayan Hive Hanlığı 1740 senesinde İranlı Nadir Şah tarafından işgale uğramıştır. İranlı Nadir Şah’ın ölümüne dek onun ülkesinin himayesi altında yaşayan Hive Hanlığı bağımsızlığını bu şekilde yitirmeye başlamıştır. Yadigaroğullarının hâkimiyetinin yıkılıp ele geçirilmesi sonucunda kendi hanlığını kuran 1770 senesinde Kazak kökeninden gelen Kongratlardan Muhammed Emin İnak tarafından yapılmıştır.

19. Yüzyılın başlangıç zamanlarında devletin kendi parasını çıkarması ve ekonominin güçlenmesinin yanında merkezi yönetimin kuvvetlenmeye başlaması Muhammed Emin İnak ile başlayan Kongrat hanedanın başta olduğu dönemde mümkün olmuştur. Hive hanlığında İnak hanın başa gelmesi 1806 senesinde Karaklpak sülalesin V. Ebul gazinin vefat etmesiyle beraber Hive hanlığındaki soyun tükenmesi sonucunda gerçekleşmiştir. Ticaretin geliştiği kervanlarına hive hanlığına mensup insanların saldırıda bulunduğunu iddia ederek birçok defa Hive hanlığına saldırı düzenleyen Ruslar Muhammed Rahim Han döneminde Hive Hanlığıyla yakın ilişkiler kurmuş ve onlara dostça davranmıştır.

Hive hanlığının daha da zayıflaması Kazak ile Türkmen kökeninden gelenler arasındaki sürekli olarak yaşanan iktidar mücadelesi ve Rus imparatorluğunun saldırıları sonucunda olmuştur. 29 Mayıs 1873 tarihinde Hive hanlığının Rusların eline resmen geçmesi 1873 senesinin sonbahar mevsiminde Rus Türkistan genel valisi von Kaufman’ın başta olduğu ordudan birkaç kez farklı bölgelerden gelen Rus saldırılarına esir düşmeleri sonucunda gerçekleşmiştir. Hive hanlığının Rus imparatorluğu hâkimiyetine girmesi 12 Ağustos 1873 senesinde yapılan ve 2. Seyid Muhammed rahmi hanın imzalamış olduğu anlaşmayla tescillenmiştir.

Hive Hanlığı Yıkılışı

1918 ve 1920 seneleri arasında Abdullah’ın Hive hanlığının başında bulunmasından önce 2. Seyid Muhammed rahmi han ve oğlu İsfendiyar han da iktidardaki yerini almıştır. Görevden çekildikten kısa bir zaman sonra Moskova’da hayata gözlerini yuman Abdullah son han olarak Hive hanlığındaki yerini almıştır. Hive hanlığı döneminde yer alan eserler ve bulunan mimari eserlerden birkaç tanesi günümüzdeki araştırmalar sonucunda denk gelinen yapıtlar olmuştur. Hive hanlığı doğduğu 1515 senesinden yok oluşu 1920 senesine kadar birçok mücadeleye girişmiş ve birçok yönden değişiklik yaşamıştır. Bazı konularda yapılanmaya giden Hive hanlığı tarihteki önemli hanlıklardan biri olarak çeşitli kaynaklarda yerini korumaktadır. Birçok insana ve birçok kabileye ev sahipliği yapmış Hive hanlığı giriştiği birçok savaş sonrasında iyice zayıflayarak direnme gücünü kaybetmiştir. Aldığı darbelerle ordusu da güçsüzleşen Hive hanlığı dağılmaktan kurtulamamıştır.

Hive Hanlığı Sanat ve Kültür Yapısı

Şecerei türki ile Şecerei terakkime isimli iki adet Türkçe eser yayımlayan tarihçi Ebul Gazi bahadır han Hive hanlığının hükümdarlarından biridir. İkinci eserinde hükümdarlık döneminde yaşadıklarını ve hanlığın durumunu anlatan Ebul gazi bahadır han ilk kitabında Türkmenlerin etnik kökenlerini kaleme almıştır.