Nogay Hanlığı

İsminin nereden geldiği henüz bilinmese de bu milletin isminin Altın orda emirlerinden olan Nogay’ın adından geldiği hakkında varsayımlar mevcuttur. Farklı grupların birleşiminden meydana gelmiş olan Nogayların yönetim kadrosunda Mangıtlar yer almaktadır. Kıpçak koluna ait Türklerin halk tabakasının esas unsurunu meydana getirdiği Nogaylarda Başkırt ve Özbekler ile aralarında önemli bir bağ yer almaktadır. Bunun yanında Kazaklarla da kabile ilişkiyi yönünden bağlantısı bulunan Nogay Hanlığı birçok farklı insanın oluşturduğu topluluklardan ortaya çıkmıştır. Bazı boyların diğerine katılması sırasında farklılıkların oluşmamasının sebebi bu bahsedilen toplulukların çoğunun aynı boya mensup olmasıdır.

Nogay Hanlığı Geçim Kaynakları

Hayvan sürüleriyle mevsimlik göç imkânları ve bununla beraber hayvancılık esaslı faaliyetler Nogay ordası ile Nogayların yerleşim yerlerinin sınırlarını belirleyen en önemli etkenlerdi. Esas itibariyle Deştikıpçak bölgesinde yaşamlarını sürdüren Nogay hanlığı mensupları hanlık dağılmadan önce İdil’in sol kıyısında bulunmaya devam ediyorlardı. Altın ordanın tamamen çökmesinin ardından Nogay adası İdil’in sağ tarafını kendi hâkimiyetine sokmayı başarmıştır.

Saraycık şehri Nogay otdasının merkezi olan Nogay beyinin kış mevsiminde oturduğu yerdir. Bazı hanların yanında emirlik görevini devam ettiren Edige’nin oğulları, Cuci ulusunda söz sahibi beylerden biri olan Edige’nin ölümünün üzerine Deştikıpçak’ya yer alan siyasi olaylar içinde var olmuşlardır. Musa Mirzanın ismi XIV. Yüzyıllarda Nogaylara ait bir bey olarak adından söz ettirmiştir. Nogay ordasının bölünmeye uğramasının sebebi Türk hanlıkları il Kırım hanlığı arasında yer alan ilişkilerde önemli bir yere sahip olmasından ötürü ortaya çıkan iç çekişmelerin içinde yer almasıdır. Yusuf Mirzanın öldürülmesi Moskova taraftarı olan İsmail Mirza ile kendisi arasında gerçekleşen mücadelede yenilmesiyle beraber gerçekleşmiştir. Tin Ahmet Mirza ile İsmail Mirza zamanlarında da yani 1563 ile 1578 yılları arasında da Büyük Nogay ordası üzerindeki yoğun Moskova baskısı devam etmiştir. Sefer esnasında hiçbir şekilde yardımda bulunmayan Nogaylar Astarhan seferinde Osmanlı devletini yönlendirmeye çalışmışlardır.  Rus yönetiminin etkisini kıramayan Nogay ordası beyi Urus Mirza Rus baskılarına karşı direnmek istemiş ancak bu konuda başarı sağlayamamıştır.

Nogay Hanlığı Yaşam Biçimi

Rus sınırlarına ganimet elde etmek amacıyla seferler düzenleyen ve akınlarda bulunanlar arasında Büyük Nogay ordasından bazı gruplar da yer almaktaydı. Astarhan’da güvenlik altında kalmayı hedefleyen Moskova çarlığı birkaç tane şehir kurmuş ve idil dolaylarında güvenliği sağlamak amacıyla çalışmalar başlatmıştır. İran ve Rusya ile çıkarlarına uygun politika takip etmek istediyse de bunu başaramayan XVII. Yüzyılın başında İşterek Mirza Nogay hanlığının aracılığı olmadan Osmanlı devleti ile görüşmeler gerçekleştirmek istemiştir. Kalmuk istilası Nogayların XVII. Yüzyılda yaşamış olduğu bazı önemli sıkıntıların arasında yer almaktadır. Bir bölümü kalmukların himayesi altına giren Nogayların çoğu Kalmukların ağır baskılarına dayanamayarak Osmanlı kırım koruması altındaki alana doğru göç etmeye başladılar.

Kabarda bölgesine sefer yapmak isteyen Kalmuklar bunu 1644 senesinde Nogayları kendi yanlarına çekmek ve onları eski bölgelerine göndermek için yapmıştır. Bozkırın Nogaylardan sıyrılması için planını uygulamaya başlayan Rus hükümeti Nogayların bozkırdaki hâkimiyetine son vermek için çalıştı. Bir kısmı Kırım adasında yaşam süren Nogaylar XVII. Yüzyılın başlangıç kısımlarında daha da bölünmüştür. Kırım hâkimiyeti altına giren Kuban ve Yedisan gibi Nogayların yanında Bucak ile Camboyluklar da yer almaktaydı. Kırım hanlığı olayına bağlı olarak devam eden Nogay sorunu Rusya ile Osmanlı devleti arasında devamlı bir sorun halini almıştır. Nogayların ağır bir yenilgiye ve kıyıma uğramasından önce Nogaylar kendilerine yapılan muameleye tepki göstermişlerdir ancak bunu başaramamışlardır. Göç olayıyla birlikte hayatları daha çok etkilenen Nogaylar Rus çarlığının bu konudaki teşviklerine rastlamışlardır. Nogay arazilerinin verimli kısımlarına el konulması ile Nogayların denetiminin zor olması gibi sebepler bu olayda özellikle etkili olan sebeplerdir.

1922 senesinde Sovyet Sosyalist cumhuriyetleri birliği sınırları içerisine alınan Nogayların yaşadığı topraklar XX. Yüzyılın içerisinde sayıları önemli ölçüde azalmış olarak Rusya’da kısmen toplu bir yerleşim yeri manzarası göstermekteydi. Nogay gazeteleri ve okullarına son veren Sovyet sosyalist cumhuriyetleri birliği stavropol yöneticileri 1957 senesinde Nogaylar için problemlerin büyük ölçüde artmasına sebep olmuşlardır. Haklarını korumak amacıyla teşkilatlanmaya ihtiyaç duyan Nogaylar Sovyetlerin dağılmasının ardından çalışmaları hızlandırmıştır. Nogay halkının ikinci birlik kongresi yapıldıktan sonra kurulan Nogay halkının birlik derneği 1989 senesinde Rusya federasyonu içerisinde kurulmuştur.

Tarihte birçok önemli olaya ev sahipliği yapmış olan Nogay hanlığı ve egemenlik alanında bulunan bölgeler, Türk tarihi ve dünya tarihi açısından oldukça önem arz etmektedir. Uğradığı istilalar ve giriştiği mücadeleler tarihi açıdan önem arz eden Nogay hanlığı kendine has lehçesini kullanmasıyla bilinmektedir. Bunun yanında günümüzdeki Çerkez yöresine yakın bir yerde bulunan Nogay hanlığı Sovyetlerin zamanında yüz bin kişiden az bir nüfusa sahipti. Romanya ve Macaristan gibi grupları da içeren Nogay hanlığı Türkiye dışında da birçok grup barındırmaktaydı. Edebi birikim açısından kendine has  bir yeri bulunan Nogay hanlığı bu alanda da gelişme kaydetmiştir.