Alaş Orda

Alaş Orda 1910’lu ila 1920’li yıllar arasında Kazakların ve Kırgızların ilan ettikleri bir devletin ve buna yol açan harekatın adı olarak bilinir. Resmi olarak 1928 yılına kadar var olmuştur.

Alaş Orda 1905 yılında Alaş Harekâtı ile ortaya çıkmıştır ve 1912 yılında kurulan siyasi Alaş Partisi sayesinde güçlenmiştir. Bu parti siyasi faaliyetlerini 1928 yılında bırakmış olmakla birlikte fiilen 1937 yılına kadar varlığını sürdürmüştür. Alaş Orda en sonunda Türkistan Komünist Partisi’nin milliyetçi siyasetçilerinden oluşan bir grup olarak kalmıştır ve daha sonra ortadan kaybolmuştur.

Alaş Orda’nın Genel Olarak Amacı

1980 yıllarında, Kazakistan ve Kırgızistan’ı etki alanına dahil eden bir parti kurulduğu ve bu partinin de aynı adı taşıdığı bilinmektedir.

Kazakistan’ın resmî açıklamasına göre Alaş adı Kazakların atası olan Alaş Han’dan gelmektedir. Alaş Han, Orda Han’ın diğer bir ismidir. Alaş kelimesi Kazak Türkleri arasında Uran (Parola) olarak kullanılmaktadır.

Bu yeni ortaya çıkan gücün başlı hedefleri olarak bilinenler şu şekilde kaydedilmiştir;

Orta Asya’da İslam’ı çağdaşlaştırmak, Kazakların ve Kırgızların geleneksel göçebe kültürlerini tekrar özgürce yaşayabilmelerini elde etmek, Türkistan bölgesine yerleşen Rusları buradan uzaklaştırmak.

Alaş Hareketi’nin yine Mustafa Çokay tarafından kurulmuş olan Türkistan Müslümanları Komitesi ile iş birliği yaptığı da bilinmektedir. Ayrıca Osmanlı İmparatorluğu’nda kurulmuş olan Jön Türkler harekâtı ve İtil-Kama bölgesinde Mir Seyyit Sultan Galiyev tarafından kurulmuş olan Türk-Tatar Komitesi ile iş birliği yapmışlardır.

1912 yılında Alaş Hareketinden Alaş Partisi doğmuştur. Bu partiye Mustafa Çokay’ın yanında Abdulgaffar İmanov ve Amangeldi İmanov adlı Kırgız kardeşler ve bir Kazak töresi olan (Kazaklarda bir hükümdar unvanı) Alihan Bökeyhanulı da katılmış ve kendisi, partinin en sözü geçen kişisi olarak parti meclisinde yer almıştır.

Bu duruma istinaden partinin temel unsurlarının da Bökeyhanulı tarafından belirlendiği bilinmektedir. Bu durumun, şahsın daha önceden Rus parlamentosuna dahil olması ile ilgisi olduğu da bilinmektedir.

Ala partisinin bu dönemlerde Türkçü olduğu bilinmektedir. Buna istinaden, Büyük Turan hareketinin kurulabilmesi için herkesi bir araya toparlama çabasında oldukları ve parti mensuplarının, özellikle bu konuda kendileri için farklı birer varis belirledikleri bilinmektedir.

Alaş Partisinin Rus imparatorluğunun çöküşü ile önem kazanmaya başladığı bilinmektedir. Yeni kurulan devlette, tüm türk kökenli halkların bir arada olması ve toplanmaları hedeflenmekte iken, Mustafa Çokay bu devletin ilk lideri olarak seçilmiş ve devleti idare etmiştir.

Aynı zamanda Alaş Orda hareketinin Türkistan sınırları içerisinde gerçekleşene ayaklanmalara da destek olduğu bilinmektedir. 1917 yılının ilkbaharında Bişkek’te Alaş baş harekatının kurulmasına karşın, harekât üssünün bişek değil Hokant olduğu da kayıtlar arasında yer almaktadır.

1917 yılı henüz geçmeden Alaş Orda Orenburg’da, bir kongre gerçekleştirmiştir. Kongrenin konusuna göre, Rus devleti içerisinde bir kazak toplumu isteyen Kırgızların Müslüman toplantısı olduğu bilinmektedir. Rusya’nın tüm türk halkları ile iş birliği yapması gerektiği vurgulanmış ve bu şekilde özerkliğin alınacağı düşünülmüştür. Ancak Alaş Orda bilindiği üzere bu dönemde tüm türk halklarının birleşmesi ideali için Kırgızları önder olarak görmektedir ve buna göre hareket ettiklerine dair belgeler de bulunmaktadır.

Alaş Orda ile yeni Sovyet rejiminin arasının açılması durumu, harekatın Bolşeviklere karşı çıkmasın ileri gelmekle birlikte, Rusya’nın demokratik bir şekilde yönetilmesini talep etmesinden de kaynaklanmaktadır.

Alaş Orda Rus savaşları sırasında, kazakları Bolşeviklere karşı savunmak amacı ile kendine ait bir ordu kurmuştur. Ancak bilinene göre, savunmaya çalıştıkları alan fazlası ile büyük olduğundan dolayı, bölge ikiye bölünmüştür ve ordu savunması bu noktada başarısız kabul edilmiştir. Bu bölümlerin arasında iletişim sorunları olduğundan dolayı iki ayrı yönetim oluştuğu bilinmektedir. Doğu ve batı yönetim liderleri konusunda ayrılık yaşamışlardır.

Mustafa Çokayev ’in bu iki yönetimli durumu düzeltmek için İmanov kardeşlerin rızası ile, Kazakistan ve Kırgızistan’ı içine alan yeni bir devlet ilan ettiği bilinmektedir. Rus rejimi gözünde hiçbir anlam ifade etmediği de kayıtlar arasında yer almaktadır.

Bolşeviklere karşı güç kazanmak için Alaş Orda Kozaklarla iş birliği yapmaya başladı. Kızıl ordu tarafından, Alaş Orda ordularının çoğunun ve liderlerinin de katledildiği bilinmektedir.

1919 ile 1937 Yılları Arasında

1919 yılında kızıl ordu tarafından askerlerinin çoğunluğu katledilen ve bu nedenle mağlup olan Alaş Orda’nın, ilerleyen dönemler için pek anlam ifade etmediği bilinmektedir.

Alaş Orda’nın az sayıda kalmış Türkçü kanadını oluşturan üyelerinin Türkistan’ın güneyine giderek Basmacı Ayaklanmalarına dahil oldukları bilinmektedir. Partinin reformcu kanadı Türkistan Komünist Partisi’ne katılmıştır. Alaş Orda partisi, farklı bir birlik tarafından kontrol edilmekle birlikte, dışarıdan, 1919 yıllarında halen kazak partisi olarak görülmüş ve bu şekilde nitelendirilmiştir.

Bökeyhanulı olarak bilinen liderlerden birinin Rusya, Moskova’ya taşındığı ve pek çok kez Rus parlamentosunda tercüman olarak görev aldığı bilinmekle birlikte, Siyaset ile hiçbir alakası kalmaması olarak nitelendirilmiştir. Aynı kişinin Rusya da Türkçe kitaplar yazdığı ve kendi çabaları ile Kazak Dili adlı bir gazete çıkardığı da bilinmektedir.

Bu kişinin 1937 yılında, Stalin’in emri ile Moskova’da öldürüldüğü tahmin edilmekle birlikte, ölüm nedeni hali hazırda açıklığa kavuşmuş değildir.

Alihan Bukeyhanulı’nın ölümünden sonra Alaş Orda serbest faaliyetlerine son vermiş olmakla birlikte, Kazakistan komünist partisine entegre edilmiştir.

1988 Sonrası Yeni Tarihi

Bilinen kayıtlara göre 1988 yılı itibarı ile, pek çok türk asıllı topluluk birleşerek yeni ve Müslüman bir parti kurmuşlardır. Kurulan bu partinin Rus rejimine karşı bir baş kaldırı olduğu düşünülmektedir. Parti Müslümanlığı ve milliyetçiliği benimsemiştir.

Alaş Partisinin hedefleri arasında Alaş Orda Hanlığının tekrar kurulması ve Orta Asya’da İslam’ın yaygınlaştırılması bulunmaktadır. Ayrıca tüm Türk halklarının topraklarını içine alan bir Birleşik Türkistan Devletleri’nin kurulması gerektiğini savundukları da bilinmektedir. Aşırı İslamcı ve sağcı olan Türkistan Partisi (Türkistani Partisi) ile iş birliği yapmış oldukları kaydedilmiştir. Bu partinin amacının, bütün Türklerin İslam’a dönüşünü sağlamak ve tüm gayrimüslimlerin Türk topraklarından çekilmesini sağlamak olduğu da tarihi belgeler arasında yer almaktadır.

1994 yılında Alaş Partisi, yeni Kazak idaresi tarafından faşist olarak tanımlanmıştır ve akabinde partinin yasaklanması durumu söz konusu olmuştur. Partinin ulusçu üyelerinin ise bu durumun ardından tekrar Azat Hareketi’ne katıldıkları ve bazı üyelerin ise, yeni bir milliyetçi parti kurdukları bilinmektedir. Bugün Asar Partisi’nin Kazakistan’da parlamentoda yer aldığı bilinmekte iken, Kırgızistan’daki kolunun siyasi olarak hayatta kalma mücadelesi verdiği bilinmektedir.