Atabeylikler

Atabeylikler, atabey kişiler tarafından kurulmuş olan ve yönetilen küçük devletçiklere verilen isimdir. Eski dönemlerde Türk yönetim şekli içerisinde küçük beylikler ortaya çıkmış ve idarenin kolaylaşması amaçlanmıştır. Beylikler tek bir devlete bağlı kalmış ve onun kararlarına göre hareket etmişlerdir. İlk olarak Hazarlar tarafından uygulanmaya başlayan bu sistem, ardından birçok Türk uygarlıklarında uygulanmıştır. Selçuklular da bu beylikleri önemsemiş ve sürdürmüştür. Beyliklerin başında yönetimde yer alan Atabey’lerin başlıca bulunma nedenleri, henüz küçük yaşta olan hükümdar çocuklarına gözetmenlik etmektir. Çocuğun eğitimi ve bilgileri ile ilgilenmek ona yardımcı olmaktı. Şehzadenin gelişimini sağlarken de bir yandan beyliğin idaresini ellerinde bulundurmuş ve bölgenin kontrolünü kolaylaştırmışlardır.

Atabeyliklerin başında bulunan kişiler genellikle ordudan seçilmiştir. Ordu içerisinde başarılı ve devletine bağlı kişiler arasında seçilmiş olan bu kişilerle başarı yakalanmıştır. Ancak bazı Atabey kişiler yönetimden uzak olmayı fırsat bilmiştir. Bu nedenle devletin zor zamanlarında kendi başlarına hareket etmişlerdir. Bölgenin kontrollerini yönetimden bağımsız yürütmüş ve bir nevi hükümdarlık yapmışlardır.

Salgurlular

Salgurlular olarak adlandırılan Atabeylik 1147 ile 1284 yılları tarafında aktif olarak görev almıştır. Oğuz boyundan gelen atabeylik, Sungur tarafından aktif hale getirilmiştir. Atabey olan Sungur 1147 senesinde Fars kesiminde özgürlüğünü resmen duyurmuştur, aslen Selçuklu Devleti himayesindedir. 1161 yılında kurucu olan Atabey öldüğü zaman, evladı onun yerine koltuğa geçmiştir. Selçuk Devleti dağılıncaya kadar onun himayesinden çıkmamıştır ve sadıklığı ile ön planda olmuştur. Zengi’nin vefatından sonra yerine evladı, 1. Saad geçmiştir, ancak tahta geçmek için oldukça fazla mücadele etmiştir. Kardeşleri de onun yerini almak istemiş ve onlarla mücadele etmek zorunda kalmıştır. 1231 yılında yaşamını yitirmiş ve yerine varisi tahta geçmiştir. Varisi Ebu Bekir, babası gibi politikalar izlemiş ve sanata değer vermiştir. Sanatçıları korumuş ve onlara haklar tanımıştır. Şirazlı Saadi ismi ile bilinen ve günümüze kadar şiirleri ile uzanan İranlı şaire yardım etmiştir. Bu şair ismini Saad’dan dolayı almıştır. İlhanlılar hakimiyetine girmiş olan Atabeylik yine düzenine devam etmiştir. 2. Saad başa gelmiş ve devletler arası evlilik yaparak atabeyliğini koruma altına almıştır. 1284 yılında yaşamını yitirince, beylik bütünü ile İlhanlılar hakimiyetine girmiştir.

Azerbaycan Atabeyliği

Azerbaycan Atabeyliği diğer ismi ile İldenizliler olarak da adlandırılır. Bu beylik Kıpçak Türkleri soyuna dayanan birisi tarafından aktif hale getirilmiştir. Şemseddin İldeniz bunun kurucusu olarak tarihe geçmiş ve kendi soyismini bu beyliğe vermiştir. Selçuklu Devleti içerisinde görevli olan kurucu, sonraları Azerbaycan’da vali olarak görev almıştır. Görevi esnasındayken Abhaza ve Gürcü akınlarına karşı savunma yapmış ve onları engellemiştir. Şirvan ve Erran’ı idaresine alarak gücünü göstermiş, yapabileceklerini ifade etmiştir. Atabeylikler içerisinde Azerbaycan’da kurulu olan tek beylik olduğu söylenebilir. İsfahan ve Hemedan bölgelerini ele geçirmiş, bu bölgelere de hakimiyet sağlamıştır. 1146 yılından başlayarak bağımsız olarak bir beylik kurmuştur. 1146 yılında kurulan beylik, 1225 yılında dağılmıştır. Selçuklu Sultanı’nın eski eşi ile hayatını birleştirmiş ve kendi soyunu arttırmıştır. Kızı dahil olmak üzere bütün evlatları ordu işinden anlamış ve başarılı olmuşlardır.

Şemseddin İldeniz 1175 yılında yaşamını yitirmiştir ve yerine varisi tahta geçmiştir. Varisi Cihan Pehlevan oldukça başarılı bir hükümdar olmuştur. Selçuklu Devleti ve bulunduğu ülke içerisinde en güçlü kişi olmuştur. Kendi himayesinde toplamda 6070 adamı bulunmuş ve ülke içerisindeki her alandan haberi olmuştur. Cihan tahttan indikten sonra yerine varisi olmadığı için kardeşi gelmiştir. Kardeşine oldukça güçlü bir devlet kalmıştır ve kardeşi bunu lehine kullanmaya çalışmıştır. Irak Sultanı olduğunu duyurmuş ve kendisini hükümdar olarak halka ilan etmiştir. Atabeylik zaman içerisinde genişlemiş ve ilerleyen bir grafikle seyretmiştir. Osman yaşamını yitirdiği zaman yerine varisi olan Ebu Bekir geçmiştir. Ebu Bekir bulunduğu toprakları daha da arttırmayı hedeflemiş ve sürekli akınlar düzenlemiştir. 1225 yılında Tebriz ele geçirilmiştir ve bunun sonucunda Atabeylik dağılmak zorunda kalmıştır.

Beg Teginoğulları

Atabeylik başında yer alan Beg Tegin’in varisinin kurduğu bir beyliktir. Kurucusu Zeyneddin Ali Küçük olarak tarihe geçmiştir ve başkentini Erbil olarak kullanmışlardır. Sincar, Harran ve Hakkari büyüklüğünce olan beylik, 44 sene boyunca hüküm sürmüştür. Kök Böri yönetimde sözü geçen kişidir ve Anadolu Selçuklu Devleti’ne bağlı olarak kalmıştır. Kendisinin yaşamını yitirmesi sonucunda bir vasiyet bırakmış ve Erbil’i başkalarına bırakmıştır. 1225 yılında böylelikle bu Atabeylik tamamen dağılmıştır.

Şam Atabeyliği

Bu Atabeylik 1128 yılında aktif bir hale getirilmiştir. Selçuklu’da görevli olan Tacül Mülük Böri bu beyliğin kurulmasında oldukça büyük rol oynamıştır. Beylik kurulduktan sonra ilk olarak İsmaililerin Suriye tarafında ilerlemesi durdurulmuştur. Bu durdurma esnasında 20000 kişiyi öldürmüş ve Şam’ı tamamen özgür bırakmıştır. Ancak kuruluşundan sonra uzun bir süre tahtta kalamamış ve 1132 yılında öldürdüğü kişilerin soyundan olan birisi tarafından öldürülmüştür. Tacül Mülük’ün vefatından sonra varislerinin her birisi sıra ile tahta geçmiştir. Hepsi ayrı bir şekilde Musul ile mücadelelere girmişlerdir, hiçbir zaman başarılı olamamışlardır. 1154 yılında uğradıkları ağır yenilgi ile tamamen dağılmışlardır.

Musul Halep Atabeyliği

Bu Atabeylik Musul valisi tarafından kurulmuştur. Oldukça az bir zaman içerisinde Sincar, Harran, Cizre ve Nusaybin ele geçirilmiştir. Halep’i haçlı ordusuna karşı uzunca bir süre kotumuz, bir müddet sonra bu şehri kendi hakimiyeti altına almıştır. Akdeniz bölgesi boyunca oldukça büyük bir alanda egemenliğini ilan etmiştir. Bu süre zarfında Hatay’ın Haçlı Prensi’ni yenilgiye uğratmıştır. Ayrıca bir kral ve kontu da yenilgi ile uğurlamış, başarısını ortaya koymuştur. Ardında Urfa’yı egemenliği altında almış ve Atabeylik Frank Kontluğunu tamamen yok etmiştir. Atabeylik oldukça başarılı ilerlemiş ve düşmanların korkuya kapılmalarına neden olmuştur. İkinci Haçlı Seferi’ni hemen düzenlemişler ve ona zarar vermek istemişlerdir. Musul ve Haieb’de iki ayrı varis yaşamını devam ettirmiştir. Bu varisler babalarının ölümünden sonra beyliği paylaşamamış ve ikiye bölmüşlerdir. 1147 yılında kardeşlerden birisi Haçlı Prensi’ne karşı zafer kazanmış ve Şam üzerinde hakimiyet kurmuştur. Bu sayede Şam Atabeyliği de buraya bağlı bir hale getirilmiştir. Fatımiler, Türklere karşı sürekli sefer düzenlemiş ve Türkleri yenilgiye uğratmak istemişlerdir. Kardeşlerden birisi yine kralı yenmiş ve oraya sefer düzenlemiştir. Bu sayede Mısır üzerinde de hakimiyet kurmayı başarabilmiştir. İlhanlı Beyliği 1259 yılında sefer düzenleyene dek Atabeylik hükümdarlığına devam etmiştir.