Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti

Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti veya Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Doğu Kafkasya’da yerleşmiş ve yüzölçümü 147.629 km2 olan, Müslüman ve Türk toplumlarında kurulan ilk laik ve demokratik devlet olarak kayıtlara geçmiştir.

Nüfusu 2 milyon kişiye ulaşan Azerbaycan demokratik cumhuriyeti sınırları kuzeyde Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti, kuzeybatıda Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti, batıda Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti ve güneyde İran’la komşu olarak belirlenmiştir. Azerbaycan’da en büyük şehir olan Bakü’nün Bolşevik Bakü Sovyet’inin kontrolünde olması nedeniyle, Azerbaycan demokratik cumhuriyetinin geçici başkenti Gence olarak belirlenmiştir.

Kurulum Süreci ve İlerleme

Rus İmparatorluğu’nda 1917’nin Şubat Devrimi’nden sonra Trans Kafkasya’da iktidar Özel Trans Kafkasya Komitesi olmuş, fakat Ekim Devrimi ile Rusya’da egemenliğin Bolşeviklerin eline geçmesi sonucu 11 Kasım 1917’de Tiflis’te Gürcü, Ermeni ve Türk temsilcilerinden oluşan Bolşevik karşıtı Trans Kafkasya Komiserliği karma hükûmeti kurulmuştur. Bu duruma istinaden, Bakü dışında tüm Trans Kafkasya’da egemenliği ele almıştır. Ardından, Bakü’de ise 2 Kasım 1917 tarihinde Bakü Sovyet’i hükûmeti kurulduğu bilinmektedir.

Ocak 1918’de Trans Kafkasya Komiserliği Tiflis’te oluşturulan Trans Kafkasya Seymi’ni yasama organı olarak ilan etmiştir ve 1918’in şubat ayında, Azerbaycan demokratik cumhuriyeti kurulmadan önce, Trans Kafkasya Demokratik Federatif Cumhuriyeti faaliyete geçmiştir.

İlerleyen dönemlerde ise, Osmanlı Devleti, 18 Aralık 1917 yılında Erzincan Mütarekesi ile Maveray-i Kafkas Konfederasyonu’nu resmi olarak tanımış, fakat Gürcü ve Ermeni temsilcileriyle sınır ihtilaflarını çözememiştir. Osmanlı Ordusu taarruza başladıktan sonra ise, Maveray-i Kafkas Konfederasyonunda nasıl bir politika takip edilmesi gerektiği hususunda ciddi bir fikir ayrılığı oluşmuştur.

Gürcü ve Ermeni temsilciler silahlı mücadele kararı vermişler ancak Azerbaycan temsilcileri Türkiye ile dostane politikaların devam etmesinde karar kılmışlardır. 3 Mart 1918’de imzalanmış olan Brest-Litovsk Antlaşması ile o dönemde Maverayı Kafkasya içerisinde yer alan Kars, Ardahan ve Batum Osmanlı devletine bırakılmıştır ve Gürcü tarafı buna yoğun tepki göstermiştir. Ancak yapılan Türk askerî harekâtı üzerine 28 Mart 1918’de antlaşmayı tanımaya mecbur kalmışlardır.

Kafkasya Müslümanlarının bağımsızlık taleplerinin giderek arttığı bilinmekle birlikte, Stephan Şaumyan 31 Mart 1918’de Bakü’de 14 bin Müslüman’ın katliamı ile neticelenen büyük bir soykırım eyleminde bulunmuştur.

Bakü’de yaşanan ve Mart Olayları olarak adlandırılan durumdan sonra ise, 3 Nisan tarihinde Seymin Müslüman grubu istifa etmiştir. 9 Nisan tarihinde ise Seym hükumeti istifa etmiştir. Bu durumun, Azerbaycan demokratik cumhuriyeti konusunun gündeme gelmesinde ve cumhuriyetin kurulmasında etkili olduğu bilinmektedir.

Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti ve Siyasi İlerleme

Osmanlı Devleti ile ihtilafları çözmek için öncelikle Trabzon Konferansı yapıldığı, ardından da 11 Mayıs 1918’de Batum Konferansı’na başlandığı bilinmektedir.

Almanya’nın Gürcistan’ı himayesine alması üzerine 26 Mayıs 1918’de Gürcistan Kafkasya birliğinden çıkmaya karar vermiştir ve bu durum üzerine 26 Mayıs’ta Seym son kez toplanarak kendi kendini feshetmiştir.

28 Mayıs 1918 tarihinde Tiflis’te Azerbaycan Millî Şurası tarafından Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti ilan edilmiş bulunmaktadır. Meclis açılıncaya kadar geçici şura ilan edilmiş, başkanlığa Mehmet Emin Resulzade seçilmiştir. 9 kişilik icra heyetinin başkanlığına da Feth Ali Han Hoyski getirilmiş olmakla birlikte, H. Agayev ve M. Seyidov başkan yardımcısı tayin edilmiştir.

4 Haziran’da Osmanlı İmparatorluğu ile Azerbaycan Millî Şurası arasında Batum Antlaşması imzalandığı bilinmektedir. 12 Haziran tarihinde ise Bakü Sovyet’i ordusu Bakü’den Gence ‘ye doğru harekete başlamıştır.

Bu durum neticesinde Azerbaycan hükûmetinin Osmanlı Devleti’nden yardım talep ettiği bilinmektedir. 16 Haziran’da hükûmet Tiflis’ten Gence ‘ye taşınmış, 17 Haziran’da ise Feth Ali Han Hoyski başkanlığında ikinci hükûmet kurulmuştur. Ardından, 19 Haziran’da Azerbaycan’da savaş durumu ilan edilmiştir.

Hükümetin 27 Haziran 1918 tarihli kararı ile Azerice Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti için devlet dili olmuştur.

Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetinde İlerleme Süreci

Azerbaycan demokratik cumhuriyeti kurulduktan sonra ilerleme süreci başlamış olmakla birlikte, 1 Ağustos’ta Azerbaycan Savunma Bakanlığı kurulmuş ve faaliyete başlamıştır.

Almanlar, Bolşevikler, Ermeniler ve İngilizler petrol bakımından zengin olan Bakü’nün Türklerin eline geçmesine karşı çıkmışlardır ancak 25 Temmuz’da Bakü’de Şaumyan hükûmeti devrilmiş olmakla birlikte Menşevik ve Taşnaklardan oluşan Sentrokaspi hükûmeti İran’da bulunan İngilizleri yardıma çağırmıştır.

Bu tarih aralığında, Bakü’de 18 bin silahlı Ermeni, 1200 İngiliz ve 1500 Rus birlikleri, yani 20 ile 30 bin kişilik kuvvet bulunduğu bilinmektedir. Sayılar yaklaşık olmakla birlikte, Bakü cephesinde savaşa hazırlanan Kafkas İslam Ordusunda Anadolu’dan gelen 8 bin Türk askeri, 7 bin Azerilerden milis kuvveti de olduğu kayıtlarda yer almaktadır.

Bakü Muharebesi’nin ardından Nuri Paşanın komuta ettiği Kafkas İslam Ordusu 15 Eylül 1918’de Bakü şehrini ele geçirmeyi başarmış ancak Bakü’nün geri alınması sırasında 1130 Türk askeri ölmüştür.

17 Eylül tarihinde ise hükumetin Gence ‘den Bakü’ye taşınması ile Azerbaycan demokratik Cumhuriyeti Başkenti Bakü şehri olmuştur.

Azerbaycan Demokratik Halk Cumhuriyetinde Genel İlişkiler

Osmanlı Devleti’nin savaşı kaybetmesi ile, 30 Ekim 1918’de Mondros ateşkes antlaşması imzalanmış, 16 Kasım tarihinde Bakü, 15 Aralık tarihinde ise Azerbaycan devletini tümüyle terk etmiştir. 17 Kasım tarihinde ise İngiliz kuvvetleri ile birlikte Rus ve Ermeni askerlerinin Bakü’ye girdiği bilinmektedir.

9 Kasım 1918’de Azerbaycan demokratik Cumhuriyeti Hükümeti tarafından üç renk üzerine ay ve sekiz köşeli yıldızdan oluşan Azerbaycan bayrağı kabul edilmiş ve devletin resmi bayrağı olarak tanınmıştır. Bu renkler üstte Türkçülüğü temsil eden mavi, ortada çağdaşlaşmayı temsil eden kırmızı ve altta İslamcılığı temsil eden yeşilden oluşmakta ve halen kullanılmaktadır.

Kasım 1918’de Aras Cumhuriyeti kurulmuştur. Başkenti Nahcivan şehri olan bu cumhuriyetin arazisi 16.000 kilometrekare, nüfusu ise 1 milyona yakın olarak hesaplanmaktadır. Azerbaycan bünyesinde olmakla birlikte, özerk bir cumhuriyet olarak kabul edilmektedir.

7 Aralık’ta Azerbaycan Parlamentosu açılmış ve Alimerdan Topçubaşov Azerbaycan Parlamentosunun ilk başkanı seçilmiştir. 26 Aralık’ta Fethali Han başkanlığında üçüncü kabinenin kurulduğu bilinmektedir.

Cumhuriyetin Meclisi nispeten temsil sistemi ile evrensel oylama sonuçlarına göre kurulmuştur. Meclis devlet yönetiminin en yüksek organı kabul edilmekle birlikte, Bakanlar Kurulu Meclis içerisine sorumlu tutulmuş ve faaliyetleri denetlenmiştir. Şubat 1919 tarihinde ise İngilizlerin Bakü’yü terk ettikleri bilinmektedir.

12 Ocak 1920 tarihinde Rusya haricinde dünyanın 23 devleti Azerbaycan Cumhuriyeti’nin varlığını resmen tanımış ve kabul etmiştir.

1920 yılında Türkiye Büyük Millet Meclisi hükûmeti Birinci Dünya Savaşında galip gelen devletlerle tekrar savaşa girmiş durumda olduğundan dolayı. Aynı düşmanlarla savaşmakta olan Sovyet Rusya Türkiye için bir müttefik olarak kabul edilmiştir. Sovyet Rusya’nın ise bu durumdan yararlanarak, Türkiye’ye yardım etmek taleplerinin olduğunu, ancak Müsavat hükûmetinin buna engel olduğunu söylemiş ve bu durumu bahane olarak kullanmıştır.

Moskova, Türk subaylar aracılığıyla, Ermenistan’la savaşmakta olan Azerbaycan’da var olan hükûmeti yıkmış, Komünist Partisi hükûmetinin oluşmasını sağlamıştır. Türkiye’ye yardım gerektiği bahanesini öne sürmüşler ve bu durumda yeni hükûmetin daveti üzerine Kızıl Ordu 26 Nisan’da sınırı geçerek Azerbaycan’a girmiştir. Bu durumun hemen akabinde ise 28 Nisan 1920’de Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmuştur.