Büyük Selçuklu Devletinin Yapıtları

ve 12. yüzyıllarda İslam topluluklarının içinde devlet hükümdarlığını sürdürdüğü en önemli senelerine İran, Horasan, Harezm , Irak ve Suriye’ye başa geçecek olan Büyük Selçuklular, Nişabur’dan sonra Rey’i başkent ilan etmişlerdir. Büyük Selçuklular, İslam’daki gelişmeleri Doğu bölgesinde sanatına ait zengin kültür ile birleyerek 1040-1157 seneleri içinde ülkenin diğer bölgelerimde medrese, kervansaray, hastane, çeşme, köprü, imaret, han, hamam, türbe ve kümbet gibi göze hitap eden eserlere yer verildi. Büyük Selçuklu sanatınnın göze batan özelliklerinden biri de Anadolu ve Osmanlı sanatının öncülüğünü yapmalarıdır. Bu dönemde ahşap ve taş oymacılığı, çinicilik, maden işleme, çeşitli süslemeler, hat minyatür gibi pek çok sanata yer verilmiştir. Özellikle tuğlalardan farklı düzenlemeleriyle oluşturulmuş zengin geometrik hareketler daha sonraki dönemlerde giderek yaygınlaşmış ve kullanılmıştır.

Dini Mimariler

Büyük Selçuklu dönemin mimarisinde mihrap önü kubbesinin fazlasıyla göze çarpıp önem kazanıp vurgulandığı cami planını daha da hoşluk katarak büyük boyutlu camiler yapmışlardır. Eyvanlı tip olarak bahsedilen cami tipi de ilk defa bu dönemde görülmüştür. Yapı malzemesi olarak tuğlalar dekoratif anlamda kullanılmıştır.

Dekoratif Camiler

Selçuklular, Türk mimarisinde bir önceki gelişmeler dolayısıyla ve mimari eserleri göz önünde bulundurarak fazlasıyla mimariye ve özellikle abidevi bir cami mimarisine yön vermişlerdir.

Zevvare, Ardistan, Damgan İsfahan ve Kazvin şehirlerinde inşa edilen Büyük Selçuklu camileri dört eyvanlı, avlulu ve mihrap önü eserleridir.

İsfahan Mescidi Cuması

İsfahan Mescid-i Cuması Camiisi dikdörtgen şekli doğrultusundaki bir plan ile mihrap önü kubbeli, dört eyvanlı şekline benzeyen oluşumdur. Eser, Abbasi halifelerinden olan El Mansur’un elinden geçen kerpiçten avlulu, çok sütunlu caminin olduğu yere inşa edilmiştir. İsfahan Mescid-i Cuma, ilk inşa edildiğinde daha nizamlı bir dikdörtgen bir plan doğrultusunda ve zamanla eklenen ilave bölgelerle değiştirilmiş ve genişletilmiştir. Yapıya ilk eklemeleri yapan vezir Nizamülmülktür.

Ardistan Mescidi Cuması

İsfaha’nın biraz kuzeyinde kalmaktadır. Ardistan’ın kent bölgelerinde insanların fazla olduğu yerlerde bulunmaktadır. Eski bir Abbasi camiinin temellerinin üstüne yapılmıştır. Ardistan Mescid-i Cuma’nın, ilk inşasından itibaren pek çok kısmı yıkılmış, zaman geçtikçe yeni eklemeler yapılarak günümüzde bir yapı oluşturmuştur. Bu yapının içerisinde; medrese, kervansaray, su mahzeni ve hamam bulunmaktadır. Bu yapı ilk dört eyvanlı camilerden birisi olduğu için Büyük Selçuklu Devleti adına büyük bir önem arz etmektedir.

Gülpayegan Mescidi Cuması

Bu cami Melikşah’ın oğlu Sultan Muhammed Tapar kişisi tarafından oluştutuşmuştur. Selçuklu döneminden bu yana sadece küçük bir kubbeli bölümü günümüze kadar ulaşmıştır. Planlaması kare şeklinde olup kubbeli bölümü tamamiyle tuğladan yapılmıştır. Dış yapısı düz bırakılmıştır dışarıdan çadır görünümü vermektedir. Üzerindeki kitabelerden anlaşıldığı üzere iki ayrı bölüm olarak inşa edilmiştir. Ilk olarak kubbe bölümü daha sonra ise eyvan kısmı ve avlusu inşa edilmiş olarak gösteriliyor.

Kazvin Mescidi Cuması

Bu yapıtın Üzerine de çeşitli ilaveler ve onarımlar yapılmıştır. Bu sayede günümüze kadar gelmiştir. Tamamı tuğla malzemeleri ile dekore edilmiştir.Sonradan ise çini süslemeleri eklenerek bu zamana ulaşmıştır. Duvarlarında kaliteli yazı süslemeleri bulunmaktadır. Mihrabı ve minberi taştan yapılmıştır.

Medreseler

Eğitim ve ögretime yüksek düzeyde önem veren Selçuklular 2 medrese bırakmıştır.

REY MEDRESESİ: Bu medrese Melikşah döneminde inşa edilmiştir. Zengin süslemeleri ,geometrik hareketleri ,kuş figürleri dikkat çekmektedir.

HARGRID MEDRESESİ: Bu medreseden günümüze kadar çok az bir iz kalmıştır. Yan duvarları üçgen ve sivri şekildedir.

Mezar Anıtları – Türbeler

KÜMBET-İ SURKH: Üzeri külahla örtülü kare seklinde olan kırmızı tuğlalardan yapılmış türbedir. 2 katlıdır. Yukarı katına 5 basamaklı merdiven ile varılmaktadır. Çinilerle süslenmiştir.

RADKAN KÜMBETİ: İçi kubbe şeklinde dışı koni çatıdan oluşan bir yapıdır. Dış gövdesinde dörtgen çiniler yer almaktadır. Koni şeklinde olan çatısı keçelerden yapılmıştır.

SULTAN SENCER TÜRBESİ: Muhammed Bin adsız tarafından inşa edilen bir eserdir. Tuğla kullanılarak kare şeklinde planlanmıştır. Geometrik hareketler bitkisel motifler kullanılmıştır.