Canoğulları (Caniler, Cani Hanedanı)

Kurucusu Baki Muhammed olan Canoğulları hanedanı ismini kurucusunun babası olan Can Muhammed’den alır. İsimleri Canoğulları dışında caniler olarak bilinir. Canoğularının yaşadıkları yer olan Volga nehri kıyısında bulunan yurtları Astarhan (Hacıtarhan) şehri olduğundan Canoğularının ismi Astarhanlılar olarak bilinir. Ayrıca Canoğullarının ataları olan Cuci’nin erkek evladı Toga Timur’a bağıntılı olarak isimleri Toga Timurlular diye de bilinir. Rusların Astarhan hanedanını 963’ de istila edip topraklarını kendi bünyesine katınca Astahan padışahı Yar Muhammed ve oğlu Can Muhammed Buhara’ya harizm yolunan kaçarak Şeybani padişahı İskender Han’a gizlendiler. İskender Han’ın Zehra adında ki kızı Can Muhammed ile evlendi. Can Muhammedin kaynı II. Abdullah Han 1598 de ölünce yerine evladı Abdülmü’min Semerkant’a geldi ve egemenliğin ilan etti.

Şeybani hükümdarlığının askeri ve idari görevlerine Can Muhammed’in çocukları bakıyordu. Abdülmü’min bu çocukları kendine rakip gördü ve çocukların bertaraf etmek istedi. Abdülmü’min Can Muhammedi hapis etti ve bununla kalmayarak Yar Muhammedi (Dedeleri) Belhten sürdü. Can Muhammedin en büyük oğlu olan Din Muhammed Abdülmü’min’nin egemenliğini reddederek Horsanı ele geçirmeye çalıştı. Aynı yıl içerisinde haziran ayında Abüldümü’min Taşkent’ten döner iken öldürüldü. Böylece Maveraünnehir ve Belh’te Şeybani hükümdarlığı sona erdi. Pır Muhammed Belh de, Abdülemin de Buhara da hüküm sürüyordu buna rağmen batı topraklarnı Şah I. Abbas ele geirirken doğuda ki toprakları Kazaklar ele geçirmeye çalışıyordu. Baki Muhammed bu Şabanilerin çöküş döneminde kendisi ve kardeşleri harekete geçerek Kuhistan, Horosan, Sistanda oldukça geniş bir alanı işgal etmek için seferber oldular. Herat valisi, Şah I. Abbasın Horasana gittiğini gördü ve Din Muhammed’e yardım etti ve ona tahtı teklif etti. Herat valisi ise Herat’a yerleşti Bütün Maveraünnehir’i eline almak için Horosan’ı kontrol etmeye çalıştı. Fakat Pulisalar Savaş’nda Din Muhammed Safevilere yenildi ve savaşta aldığı yaralara çok fazla dayanamadı ve Din Muhammed kısa bir süre içerisinde hayatını kaybetti. Bu olaydan sonra Horosa’nın bütünü İran’ın hâkimiyetine kaldı. Yar Muhammed ve akrabalarının hepsi kaçarak II. Pir Muhammed hanın hüküm sürdüğü Meymene şehrine yerleşti. Ümitler yaşanan bu olaylardan sonra Baki Muhammed’e bağlandı. Baki Muhammed sonrasında Şeybani’nin son hükümdarı olan Pir Muhammed’e yardım ederek Buharayı kuşatmakta olan Kazak Kuvvetlerini zorlayarak geri çekilmesini sağladığı için kendisine Semerkant valiliği verildi. Fakat 1598 sonbaharı ve 1599 kışında Buhara karıştı. Baki Muhammed bir süre sonra Pir Muhammedin emirlerini yerine getirmemeye başladı. Baki Muhammed’le savaştı ve bu savaş sonucunda Pir Muhammed’e bağlı askerler yenilgiye uğradı ve kendisi de bu savaş sırasında hayatını kaybetti.

1599 yılında Maveraünnehir şehrinde ilk kurultay Canoğulları tarafından oluşturuldu. Canoğulları ailesinin en yaşlı kişisi olan Yar Muhammed’e hanlık teklif edildi fakat Yar Muhammed bu teklifi kabul etmedi. Bunun üzerine kurultay bu teklifi Yar Muhammedin oğlu Can Muhammed’e sunuldu. Can Muhammed’in teklifi kabul etmesi üzerine Buhara-Semerkant arasında elde bulunan topraklar hanedan üyeleri arasında paylaşımla dağıtıldı. ’Sultan-ı Suri yani ismen hükümdar olan Can Muhammed hükümdarlığını Semerkant’ta devam ettirdi. Baki Muhammed; Ailenin en güçlü ismi ve Can oğulları hanedanı bizzat kuran kişi olarak kabul edilen ‘’Sultan-ı Ma’nevi’’ yani Gerçek Hükümdar ise Buharda kalmayı tercih etti ve burada devlet ile ilgili politikalar geliştirdi idari devrimler için çalışmalarda bulundu.

1603 yılının sonbaharında Can Muhammed hayatın kaybetti ve bunun üzerine kurultay öncesinde de teklif sunduğu Yar Muhammed’e tekrar hükümdarlığı teklif etti fakat bu teklifi tekrar reddetti. Baki Muhammed bu durum sonrasında han unvanını alarak hanedanın başına geçti. Öncesinde de bulunduğu şehri Buhara’yı başşehir yapmayı tercih etti ve bölgesini Semerkant’ı dâhil edecek kadar genişletti ve uzun yıllarca burada zaman geçirdi. Baki Muhammed bunlarla uğraşırken Kildı Sultan Muhammed, Can oğulları topraklarına saldırı düzenledi ve Şahruhiye’de meydana gelen bu savaşın sonucunda Baki Muhammed kaybetti ve Buhara’ya döndü. Semerkant’ı ele geçiren Kildı Sultan Muhammed Semerkant da bir süre kaldıktan sonra geri Taşkent’e gitti. Baki Muhammed birkaç idari reformlar yaptıktan sonra 1013-1014 yıllarında hayatını kaybetti. Baki Muhammed döneminde Osmanlı Devleti ile güzel ilişkiler kuruldu. Baki Muhammed, Şah I. Abbasa karşı savaşabilmek için III.Mehmed elçi gönderip top ve tüfek gibi yardımlar istedi.1611-1643 yıllarında Canoğulları daha fazla güçlendi. Önemli kaynaklar da ülkenin refah seviyesinin onun zamanında çok yükseldiğini yazar. Halefi nezir Muhammed Han oğlu karşısında güçlü kalamayarak tahtını bırakmak zorunda kaldı Babülü hükümdarı Şah cihan’a giderek oğluna karşı gelmebilmek için ondan yardım etmesini istedi. Bu isteğin kabul eden hükümdar o bölgeye giderek Canoğullarının topraklarını istilaya başladı. Nezir Muhammed bu saldırılar sonrasında hemen iyi ilişkiler kurduğu Osmanlı Devleti’ne elçi yolladı ve kendisine Nezir Muhammed’e karşı yardım etmesini istedi. O dönemde Osmanlı Devleti başında olan IV.Mehmed Nezr Muhammed’e bir name gönderdi ve sonra da Şah Cihan ile II.Abbastan bu süren savaş hakkında ara buluculuk yapmasını istedi. Bu olaylar sırasında nezir Muhammed hayatını kaybetti ve onun yerine tahta hanedanın en önemli ve güçlü isimlerinden biri olan Abdülaziz geçti. O dönemde Abdülaziz Osmanlı Devleti ile iyi geçindi ve karşılık ticaretler yapıldı ve aralarındaki bağ güçlendi. Abdülaziz hanın da hayatını kaybetmesi sonucunda beyler bağımsızlıklarını ilan ettiler ve bu bağımsızlık sonucunda hanedanın otoritesinin sarsılmasına yol açtı. Bu sarsılma beraberinde ekonomik, siyasi gibi birçok açıdan patlaklar verdi ve ülkü çöküş dönemine girdi. Sübhan Kulı Han döneminde Can oğulları aleyhine Özbek kabileleri çok güçlendi. Enuşe Han Semerkant gibi çok önemli bölgeleri işgal etti. Ve bu dönemde de Osmanlı Devleti ile iyi ilişkiler devam ettirildi ve Osmanlı devletine hediyeler sunuldu. Çöküme döneminde olan hükümeti yeniden güç kazandırmak, otoritesini sağlamak isteyen kişi 1702-1711 yılında Ubeydullah Han oldu fakat bu kalkınmaya karşı isyanlar ile engellendi.

Can Oğulları Hanlarının İsimleri Ve Hükümdarlık Yılları;

1598-1605 yılları arasında Din Muhammed’in kardeşi Baki Muhammed

1605-1611 yılları arasında Din Muhammed’in kardeşi Vali Muhammed

1611-1642 yılları arasında Baki Muhammed’in oğlu İmam Kuli

1642-1645 yılları arasında Baki Muhammed’in oğlu Nadir Muhammed

1645-1680 yılları arasında Nadir Muhammed’in oğlu Abdülaziz

1680-1702 yılları arasında Nadir Muhammed’in oğlu Sübhan Kulı

1702-1711 yılları arasında Subhan Kulı’nın oğlu I.Ubeydullah

1711-1747 yılları arasında Subhan Kulı’nın oğlu Ebulfeyz

1747-1751 yılları arasında Ebulfeyz’in oğlu Abdülmümin

1751-1753 yılları arasında Ebulfeyz’in oğlu II.Ubeydullah

1756-1758 yılları arasında Mangıt

1753-1756 ve 1758-1785 yılları arasında Ebulgazi