İdil Bulgarları

İdil Bulgarları 7. ve 10. yüzyıllar arasında yaşamış bir Türk topluluğudur. Büyük Bulgarya Hanlığı Hazarlar tarafından dağıtılmıştır ve  ön bulgarlar olarak bilinen taraf halkının bölünmesinden sonra ortaya çıkmıştır ve 13. yüzyıla kadar birlik ve toplu halde kalmış olan bir halktır. Ön Bulgarlarının bir kısmı güneybatıya göç ederek Tuna Bulgarları bölümünü oluşturmuşlardır ve 9. yüzyıllarda Hristiyanlığı, İdil Bulgarları kolu ise 8. yüzyılda İslamiyeti kabul etmişlerdir. İslamiyeti devletin resmi dini olarak kabul eden ilk Türk devletidir.

İdil Bulgarları kuzey bölgesinde bir hanlık kurmuştur ve bu bölgede oldukça önemli ticari üstünlüklere sahip olmuştur.  Daha sonar ki dönemler de ise devletin sahip olduğu kültürel miras, Cengiz Han’ın sahip olduğu  Altın Ordu’suna geçmiştir ve en son olarak da Kazan Tatarlarına geçmiştir. Volga boyunca göç eden Bulgarlar yerel kabilelere boyun eğdi. 965 yılında, Volga-Kama nehirleri etrafında İdil Bulgar devleti kuruldu. İdil Bulgar devletinin başkenti oldu. Bölgelerinin elverişli coğrafi konumu, Güney Volga, Güney Kafkasya, Orta Asya ve diğer ülkelerin halklarıyla ticaret yapmalarına izin verdi. Bulgarlar tahıl, kürk ve el sanatları ihraç etti. Bulgaristan, Bilardo ve Suvar’ın gelişmiş şehirleri el sanatları ve ticaret merkezleri olarak kabul edildi. Köylülerin çoğunun serbest arazisi vardı. İşçilik, özellikle demircilik, burada iyi gelişmiştir. Esnaf kil, bakır, gümüş ve altın süs eşyaları yaptı. Bulgar hanları adına para kesildi. Moğol’un Doğu Avrupa’yı işgali sırasında Bulgaristan Türk İdil Devleti (Volga) tehdit edildi. 1236’da Moğollar bu duruma son verdi.

İdil Adının Anlamı

İdil, Volga nehrinin orta havzasının bulunduğu bölgeye kurulduğundan, diğer Türk Bulgar devletleri arasından ayırt edilebilmesi için nehrin okunuş ve söylenişi olan İdil kelimesi ile yan yana anılan hanlık en uzun ömürlü Türk devletlerinden olma özelliğine sahip bir devlet olmuştur. Bu topluluğun en eski ataları, Ugur adıyla bilinen Batı Türk boylarının bağlı olduğu bir kısmıdır. Büyük Hun İmparatorluğu zamanında Ural dağlarının doğusunda yaşamışlardır ve eski Çinli topluluğu bu topluluğa Tingling ismini kullanıyorlardı. Bu kelimenin Türkçe olarak okunuşu ise Tiyinlidir, anlamı ise sincaplıdır. Fakat bu bölge de tarih boyunca sincap, kakım, samur gibi hayvanlar ön plana çıkmıştır.

İdil Bulgarları’nın Tarihi

Geçmişte, gruplar halinde yaşayan Bulgarların her grubun bir hükümdarı vardı, ancak dokuzuncu yüzyıldan itibaren Bulgarlar bir devlet etrafında birleşmeye başladılar. Bu gruplar şunlardır: Bulgar, Suvar, Barzula, Iskil. 965 yılına kadar Bulgar devleti Hazar haganatına bağımlıydı ve vergi ödüyordu. Hazar Haganatı’nın devrilmesinden sonra bağımsız hale gelen Bulgarlar, 985’te Kiev-Rus devleti tarafından saldırıya uğradı, ancak Ruslar yakında bölgeyi terk etti. 1006’da Bulgarlar ve Ruslar arasında bir ticaret anlaşması imzalandı. Rusların Bulgarlara karşı olumsuz tutumlarına rağmen, 1024 yılında Suzdal Beyliği’ndeki kıtlık sırasında Bulgarlar Ruslara yardım etti. Bu arada, Bulgarlar verimli topraklarda, tarım (beyaz darı, buğday ve arpa), hayvancılık, mücevher, deri ve kürkle uğraşan yerleşik bir yaşam tarzı yaşadılar. Hazar ve Aral Denizleri, Kharezm, İran, Mısır, Türkistan ve hatta Kuzey Buz Denizi etrafında ticaret yaptılar. Ticaretlerinin temeli çeşitli kürkler ve deriler, silahlar, bal ve fındıktı. “Bulgar” adı verilen deri ve botlar daha popülerdi. Bulgarların kürk üretimi Ruslarla çatışmalara neden oldu, başka bir kişi bu ticaretle uğraştı. Bu yüzden XI-XIII yüzyıllarda Ruslarla savaşlar yapıldı. İdil-Bulgar şehirleri şunlardır: Suvar, Osal, Tetish, Cuke-tav, Zuye, Kaşan, Kermencuk, Kazan. Bulgaristan’ın başkenti IX-XII yüzyıllarda Doğu Avrupa’nın en önemli ticaret merkezlerinden biriydi. Bu merkez, bugünkü Kazan şehrinin 115 km güneyinde yer almaktadır. Kentin en ünlü sarayları “Beyaz Saray” ve “Kara Saray” dır. İdil-Bulgarlar batıda Burtaşlar ve Ruslar ile doğuda Başkurtlar tarafından sınırlandırıldı. İdil Nehri’nin isminin Hun Attila isminden türediği belirtilmektedir. Bulgarların torunları olduğu düşünülen Çuvaş’a “Adil” denir. Diğer Türk halkları tarafından Atil, Etil, Itil ve İdil olarak telaffuz edilir. Valday platosundan başlayarak İdil Nehri, Shupashkar, Gorky, Kazan, Kuybishev, Volgograd ve Astarkhan üzerinden Hazar Denizi’ne akar. İdil suyu akıyor Kayanın dibini uyandırır Bütün balıklar izliyor Göle bilerek taşıyorlar. (“Divani-sözlük it-turk” sitesinden) İbn Fadlan “Safarname” adlı eserinde Volga Bulgarları hakkında temel bilgiler verdi. Safarnama, Bulgar han Shelkey ​​oğlu Almish’in Hazar Türklerinden İslami bilgi edinmek için Bashton önderliğindeki halife el-Muktadir’e bir elçi gönderdiğini belirtmektedir. (920) Bulgar şehrine ayakbastılar. Saraydaki toplantı sırasında, Almish khan halifenin onuruna 3 kez bal şarabı içti. Fadlan, Almish Khan’ın içtenlikle İslam’a inandığını ve “Tanrım, Bulgar hanı Yaltavar’ı düzeltin” diye dua ettiğini kaydeder. İslamiyet öncesi bir takım gelenekler korunmuş olsa da, yeni dinin ritüelleri kesinlikle gözlenmiştir. Geceleri şafak namazını kılmak için gece bile ayakta kaldı. Bu gezi sırasında İbn Fadlan, Bulgarlarla birlikte Oğuzlar, Hazarlar, Başkırlar ve Slavlar hakkında değerli bilgiler verdi. 944 yılında, Jafar adını alan Almish, oğlu Ahmadi’yi hacca gönderdi ve aynı zamanda halifeyi değerli hediyeler ve bir bayrakla sundu. İdil-Bulgar devleti, İslam’ı devlet dini yapan ilk Türk devleti oldu. Almish Khan, İslamiyete geçen ilk Türk yöneticilerden biri olarak tarihe geçti. Hanlıkta eltabar, komuta, tudun gibi pozisyonlar vardı. Jafar Khan’dan sonraki Bulgar liderler şunlardı: “Michael, Talib ibn Ahmad, Momin ibn Ahmad, Momin ibn Al-Hasan. Bulgar Türklerinin dini, yeni dinin kabulünden önce Tuna ve İdil Bulgarlarda aynıydı. Madara’da bulunan yazılarda Tangra kelimesi Bulgarların Tengri inançlarını ifade eder. Khan’ın kuralının ölümcül olduğunu, bir gün öleceğini ve yerini başkası alacağını biliyorlardı. Madara’daki Yunanca yazıtlardan biri “Tanrı tarafından gönderilen Tanrı tarafından gönderilen Balamir han” yazıyor ve diyor ki: “A k ama eğer gerçeği ararsa, Tanrı bunu görecektir. Birisi yalan söylerse, Tanrı onu görür. Bulgar Türkleri Hristiyanlara çok iyi davrandılar. Hıristiyanlar bunu unuttu. Sadece Tanrı görür. ” 1224’te Moğollar Kalka Savaşı’nda Bulgarlar tarafından yenildi. 1236’da Batu Khan bu yenilgiyi telafi etti ve Bulgarları ezdi. 1391-1395’te Amir Teymur’un Kızıl Orda’ya karşı yürüttüğü savaşlarda Bulgarlar da yenildi. 1399’da Ruslar tarafından mağlup olduktan sonra Bulgarlar Kama Nehri’nin kuzeyine taşındı ve Kazan Nehri’nin etrafına yerleşti. 1437’de kurulan Kazan Hanlığı bu Bulgar Türklerine dayanmaktadır. Yıkıcı yürüyüşlere dayanamayan Bulgar devleti, 1552-1584’te Çarlık Rusya tarafından saldırıya uğradı ve şehirleri yıkıldı. Böylece, yedi yüzyıl boyunca var olan Bulgar devleti, yıkıcı Rus istilalarından sonra çöktü ve Çarlık Rusya’nın yönetimi altına girdi. Ancak, Tuna Bulgarlarının aksine, milliyetlerini bu güne kadar koruyabiliyorlar. 1904’te yayınlanan SN Yujakov’un ansiklopedisi, 1.300.000 Kazan Tatarının veya Bulgarların Çarlık Rusyası sırasında Rusya’da yaşadığını belirtiyor. 1920’de Bulgarca Tataristan olarak değiştirildi ve yerine Bulgarca Tatar koyuldu. 1929’da Stalin’in rejimi Bulgarların dokuzuncudan yirminci yüzyıla kadar Arap alfabesini ve tüm Bulgar edebiyatını kullanmalarını yasakladı. 1920’de Tatar komünistleri Mirsultan Galiyev ve G. Ibrahimov’un çabaları sonucunda “Tataristan Cumhuriyeti” kuruldu. SSCB sırasında tüm Bulgar partileri, yayın merkezleri, gazeteler ve dergiler, tatiller, tarih, edebiyat yasaklandı. 1923 yılında Volga Müslüman Bulgar Meclisi feshedildi ve meclis binasına ve kütüphanesine el konuldu. Yerel Oğuz dili yasaklanmış, Rusça ve Kıpçak dilleri resmileştirilmiştir.

İdil Bulgarları’nın Dini

Volga Bulgarları, İslamiyet’e geçen ilk Türk halklarından biriydi. Bulgar han, halifeden İslam’ı öğreten âlimleri göndermesini istedi. Halife, İdil Bulgarlara bir grup bilgin gönderdi. Bunların arasında, değerli tarihi bilgileri günümüze ulaşan bir Arap gezgin ve İbn Fadlan adında bir bilgin vardı. İslam’a dönüşen Bulgarlar, ulusal değerlerini İslami değerlerle birleştirdiler. İslam kültürünün ortaya çıkmasında büyük rol oynadılar.

İdil Bulgarların da Kültür ve Medeniyet

İdil Bulgarları İslamiyet’i aldıktan sonra kent selliğe önem verdiler. Göçebe hayattı bırakarak kendileri içinde yeni olan yerleşik hayata geçmeye başlamışlardır. Yerleşik hayata geçiş zamanında birçok küçük köy, kasaba ve büyük denli şehirler kurulmaya başlanmıştı. İdil Bulgarları Avrupa’nın doğusunda Türk- İslam kültürünü takdire layık biçimde temsil etmekteydiler. İbn Rusteh İdil Bulgarları hakkında kendi eserlerinde şu denli yazmaktaydı.  İdil Bulgarları Ruslar olmak üzere birçok kavim devlet ile ticaret yapmakta aynı zanda kültürel alışverişte bulunmaktaydılar. Birçok kavim ticaret için onların şehirlerine gelmektedir. Ekin biçim yaptıkları büyük verimli tarlalara sahiptiler. İdil Bulgarlarının İslamiyet’i benimsedikten sonra dinin şartları gereği hayat yaşıyorlardı. Bulundukları yerde Mescit Medreseler inşa etmekteydiler. Tahsilini sürdürmeleri için dünyevi mekteplerini inşa ediyor çocuklarına ilim tahsilini vermekteydiler. Önde giden tahsil bilim dalları arasında Tıp, Tarih ve Astronomi bulunmaktaydı. Bu ilimler sayesinde nice büyük alim yetiştirmeye de başarmışlardır. Bulgar şehri kadısı Nûman b. Yakub el-Bulgarî, Ebü’l-A’lâ Hamîd Bulgarî, Davud b. Süleyman Saksinî, Hoca Ahmet el-Bulgarî, Şeyh Burhâneddin İbrahim b. Yusuf el-Bulgarî, Şeyh Vâiz en-Nâsıh Ahmed b. Şems es-Sarayî, Şeyh Minhâcettin İbrahim Süleyman es-Saray, Şeyh Minhâcettin İbrahim Süleyman es-Saray, İdil Bulgarlarının yetiştirdiği önde giden alimlerden birileridir.